اولین اپیزود فراتر از ابلیسک، اختصاص داره به مفهوم یوتون یا اون چیزی که میگیم غول در اساطیر نورس. این که این واژه از کجا میاد و آیا میتونیم ما به ازایی از اونها در سایر اساطیر پیدا کنیم یا نه. البته هم به خاطر زیق وقت و هم به این خاطر که تا کنون فقط اساطیر یونان رو بررسی کردیم، ما به ازای یوتون ها را در اساطیر نورس بررسی خواهیم کرد. به عنوان یک ایرانی هم دوست دارم به ما به ازای اون در اساطیر ایران زمین بپردازم یعنی دیو ها. البته برای مفهوم دیو در اساطیر ایران با کتاب جناب پرویز براتی بیشتر به این مبحث خواهیم پرداخت. کتاب برای خوندن و گفتن در این پادکست زیاد داریم. لطفا حوصله کنید.
اتیمولوژی کلمه یوتون
در افسانه‌ها و اسطوره‌های اسکاندیناوی و ژرمنی، موجودات مختلفی وجود دارند و امروز در مورد چیزی صحبت می‌کنیم که بسیاری آن را نژاد غول‌ها می‌دانند. هرچند این فرضیه برای برخی یوتونها درست است، اما همه یوتونها غول نیستند. واژه «یوتون» یا «یوتنار که جمع یوتون است» از نورس باستان آمده است و ریشه در واژه ژرمنی به معنای «بلعیدن» یا «مصرف کردن» دارد و ریشه زبانی اش مشابه کلمه انگلیسی "ettin" است که نامی برای غول ها در فرهنگ عامه بریتانیا است.
حال، این فرض که همه یوتون ها غول هستند، داستانی طولانی دارد که در فرهنگ‌های مختلف گسترش یافته است. کلمه‌ای که امروز در انگلیسی به معنی غول استفاده می‌کنیم یعنی Giant ، از واژه فرانسوی ژیان گرفته شده که در سال ۱۰۶۶ میلادی با فتح انگلستان توسط ویلیام فاتح وارد زبان انگلیسی شد. این واژه به غول‌های اساطیر یونان اشاره دارد که رابطه خوبی با خدایان نداشتند. بنابراین، ممکن است مقایسه‌ای میان غول‌های اساطیر یونانی و یوتونی نورس انجام شده باشد؛ چراکه برخی از آنها غول‌پیکر بودند و با خدایان دشمنی داشتند. این مسئله ممکن است باعث برخی سوءتفاهم‌ها شده باشد.
با این حال، این تصویر کاملاً دقیقی از یوتن در اساطیر اسکاندیناوی ارائه نمی دهد، زیرا بسیاری از آنها به ابعاد و اندازه انسان هستند. در عوض، "Jötnar" به نظر می رسد به همان شیوه "Æsir" یا "Vanir" استفاده می شود، زیرا به عنوان نام گروهی از موجودات استفاده می شود، نه به عنوان اشاره به هر ویژگی فیزیکی.
یوتون ها دقیقا چیستند؟
حال، اگر یوتون غول نیستند و کاملاً هم خدا نیستند، پس آنها چه هستند؟ چه چیزی یک یوتن را یوتن می‌کند؟ این خود سوالی پیچیده است.
اولین موجودی که پس از خلقت جهان به وجود آمد، غولی به نام ایمیر بود که پدر همه غول‌ها و خود نیز یک یوتن بود. بنابراین، یوتون در واقع اولین نژاد در اساطیر نورس به شمار می‌آیند. اولین خدایی که ظهور کرد، بوری، پدربزرگ اودین بود. در این دوره، یوتون و خدایان در هماهنگی زندگی می‌کردند و حتی ازدواج کرده و فرزندانی به دنیا آوردند.
بوری پسری به نام بور داشت که با بستلا، یک یوتن، ازدواج کرد. بنابراین، اودین و دو برادرش در واقع بخشی یوتن بودند. با این وجود، اودین و برادرانش هرگز «نیمه یوتن» توصیف یا در نظر گرفته نمی شوند، آنها همیشه فقط خدایان هستند.
این نکته مهم است زیرا اودین فرزندان زیادی از مادران مختلف داشت که بیشترشان آنها تا حدی یوتن بودند. به عنوان مثال، تور، مشهورترین فرزند اودین، مادری یوتن داشت. این موضوع با توجه به نقشی که تور در برابر یوتون ایفا می‌کند، بسیار جالب است.
البته فراموش نکنیم که ایزدان ایزیر تنها کسانی نیستند که از یوتن آمده اند. می توان گفت، همه چیز از یوتن ایجاد شده. در اساطیر اسکاندیناوی، دو موجود اولیه، گاوی به نام آودوملا و یوتونی به نام ایمیر بودند که از بدنشان برای خلق جهان استفاده می شد که در اپیزود 33 کامل این موضوع رو گفتیم. بدون Jötnar، هیچ چیز وجود نداشت.
گاهی اوقات این ارتباط بسیار آشکار است: نام Jörd که میشود مادر ثور و همسر اودین به معنای واقعی کلمه به معنای "زمین" است، در حالی که نام Ægir یا گیمیر به معنای "دریا" است. با این حال، گاهی اوقات این ارتباط را می توان در نقشی که آنها بازی می کنند مشاهده کرد: هل بر مردگان حکومت می کند، نتیجه طبیعی زندگی، در حالی که یورمونگاند جهان را محاصره می کند و بدین وسیله آن را کنار هم نگه می دارد.
همان‌طور که روابط میان یوتون و خدایان به تدریج پیچیده شد، اقدامات اودین و دو برادرش ویلی و وه منجر به تغییرات اساسی در نظم کیهانی شد. این سه برادر ایمیر را کشتند و از بدن او بسیاری از کیهان و جهان نورس ساخته شد. این واقعه شکاف بزرگی میان خدایان و یوتون ایجاد کرد.
یوتون یعنی نیروی مخاف خیر
یوتون ها عموماً به عنوان دشمنان باستانی خدایان توصیف می شوند. ثور، به عنوان قوی‌ترین خدایان، وظیفه دارد از آسگارد و میدگارد از یوتون محافظت کند، کاری که او با چکش خود Mjolnir انجام می‌دهد. اما در بیشتر داستان های باقی مانده، یوتون و خدایان دوست به نظر می رسند.
لوکی را بگیرید. او به دلیل پیمانی که بین خود و اودین بسته شده، اجازه دارد در آسگارد در میان خدایان زندگی کند. با او به عنوان یکی از خدایان رفتار می شود و در جلسات آنها شرکت می کند و نصیحت می کند. به عنوان مثال، او به خدایان کمک می کند تا یک سازنده را فریب دهند تا بدون پرداخت هزینه، استحکامات آسگارد را بسازد. در پایان آنها متوجه می شوند که سازنده یک یوتون است و او را تنها به همین دلیل می کشند. با این وجود، لوکی می‌توانست الهه‌ای به نام سیگین را به همسری بگیرد.
کسانی که از اودین و برادرانش پیروی کردند، آسگارد را به عنوان خانه خود انتخاب کردند، در حالی که یوتون به یوتون هایم رفتند، سرزمینی سخت و بی‌رحم که در آن زمستان هرگز پایان نمی‌یابد. این توصیف از سرزمینی سرد و یخ‌زده می‌تواند یکی دیگر از دلایل تصور برخی افراد باشد که همه یوتون غول‌های یخی هستند.
یوتون هایم گاهی اوقات اوتگارد نیز نامیده می شود که به معنای "جهان فراتر از حصار" است. در حالی که این باید به حصاری که اودین ایجاد کرد اشاره داشته باشد، همچنین یک اصطلاح کلی برای جوامعی است که فراتر از مرزهای تمدن تثبیت شده وجود دارند. این روش دیگری است که در آن یوتونهایم با میدگارد و آسگارد متفاوت است که به طور خاص در قانون و حمایت خدایان "گارد" هستند.
یوتون هایم در اساطیر اسکاندیناوی
این با نحوه توصیف Jotunheim در داستان بازدید ثور از سالن Utgard-Loki که توسط اسنوری استورن ضبط شده است مطابقت دارد. از ورودش تا رفتنش همه چیز غیرممکن به نظر می رسد. یوتونی با جمجمه‌هایی که نمی‌توان آنها را خرد کرد، گربه‌هایی که خیلی سنگین هستند و نمی‌توان آنها را بلند کرد، و شاخ نوشیدنی بدون ته وجود دارد. در نهایت، همه چیز به یک توهم تبدیل می شود. اما به نظر می رسد که این داستان به جای توصیف وفادارانه از قلمرو، قرار بود یک افسانه باشد
داستان‌های دیگر یوتونهایم را بسیار شبیه به قلمرو مردان توصیف می‌کنند، با رهبران قدرتمندی که از سالن‌های بزرگ حکومت می‌کنند. آسگارد نیز به همین صورت توصیف شده است و هر یک از خدایان سالن بزرگی دارند. این نشان می دهد که همه جهان ها بازتابی از جهان انسانی در نظر گرفته می شدند.
به عنوان مثال، هنگامی که یوتون تریم چکش ثور را می‌دزدد، آن را در ازای ازدواج فریجا برمی‌گرداند. در حالی که او قبول نمی کند، ثور لباس فریجا می پوشد و به عنوان عروس مخفیانه می رود تا چکش خود را پس بگیرد. او در یک جشن بزرگ شرکت می کند، جایی که قرار است یک مراسم عروسی سنتی برگزار شود، که وقتی ثور چکش او را می رباید و همه یوتون ها را می کشد، مختل می شود.
یوتون ها چه ظاهری دارند؟
اما یوتن ها دقیقا چه موجوداتی هستند؟ در واقعیت، یوتون نژادی متنوع هستند؛ برخی از آنها غول‌پیکر هستند، برخی دیگر نیز می‌توانند ظاهر خود را تغییر دهند. لکی، مشهورترین مثال، به اشکال مختلفی از حیوانات و اشیا تبدیل می‌شد. تیازی یوتنی دیگر است که داستانش را در اپیزود بعد یعنی سیب های جاودانگی خواهیم شنید. این یوتن نیز قابلیت تبدیل شدن به عقاب را دارد.
برخی یوتون بسیار زشت توصیف شده‌اند، در حالی که برخی دیگر مانند غول‌زن گردر که در آینده از وی خواهیم شنید، بسیار زیبا توصیف می‌شوند. بنابراین ظاهر آنها همیشه نشان‌دهنده واقعی ماهیتشان نیست.
لوکی و فرزندانش شناخته شده ترین جوتنار در اساطیر اسکاندیناوی هستند و مسلماً دلیل اصلی این که یوتنار به عنوان ضد قهرمانان تصور می شوند همین لوکی و فرزندانش باشند.
یکی از باورهای اصلی درباره تفاوت یوتون با خدایان این است که یوتون هرگز به همان شکلی که خدایان آسیر و ونیر پرستیده می‌شدند، مورد پرستش قرار نگرفتند. پس باید ورای ظاهر به بررسی تفاوت آن ها پرداخت.
گفته میشود تفاوت اصلی میان آنها در رفتار و نمادگرایی شان است. یوتون معمولاً به عنوان نیروهای آشوب و تخریب شناخته می‌شوند، اما در واقع نماد دوره‌ای از آشوب پیش از خلقت هستند.
از ایمیر، اولین موجودی که از برخورد آتش‌های موسپل‌هایم با یخ‌های نیفل‌هایم به وجود آمد، جهان شکل گرفت. کشتن او به خلق کیهان منجر شد. همچنین راگناروک، که نبرد نهایی میان خدایان و یوتونست، نمایانگر این جدال ابدی است.
این مبارزه نمادین نشان‌دهنده چرخه‌ای است که با مرگ ایمیر آغاز شده و در نهایت به پایان خود می‌رسد.
در آخر و به عنوان جمع بندی باید گفت که این ماهیت بی‌قانون و آشفته یوتونست که آنها را از خدایان متمایز می‌کند. اما این تمایز همیشه روشن نیست، چراکه برخی یوتون مانند لکی، بیشتر شبیه به خدایان هستند تا نیروهای آشوب.
یوتون در دیگر اساطیر
حال بیایید ما به ازای این موجودات را در اساطیر یونان و ایران زمین بیابیم. در اساطیر یونان، موجوداتی مشابه یوتن در اساطیر نورس، تایتان‌ها و جایگنت ها هستند. هر دو گروه چندین ویژگی مشترک با یوتون دارند:
اول بیاید تایتان ها رو بررسی کنیم. تیتان ها موجودات اولیه ای هستند که از گایا (زمین) و اورانوس (آسمان) متولد شده اند، شبیه به یوتن های نورس که از موجود اولیه ای به نام Ymir به وجود آمده اند. همچنین تایتان‌ها قبل از خدایان المپ حکومت می‌کردند و به‌عنوان موجودات عظیم و قدرتمندی دیده می‌شدند که اغلب با خدایان بعدی درگیر می‌شدند، و این یاد آور تضاد مکرر یوتون نسبت به Aesir و Vanir در اساطیر نورس هست.
جاینت ها چطور؟
خواستگاه اینها هم گایاست. اغلب اونها پس از اونکه خون اورانوس بر روی گایا ریخت بوجود آمدند و در طبیعت سرکششان شباهت مستقیمی با یوتن های نورس دارند. آنها هم در کنار تایتان های علیه خدایان المپ جنگیدند. از لحاظ شکل ظاهری هم موجوداتی عظیم و قدرتمند توصیف شدند.
خلاصه مطالب
پس اگر بخواهیم خلاصه کنیم باید بگوییم:
1. از لحاظ طبیعت اولیه ، یوتن ها و تایتان ها و جاینت ها موجوداتی باستانی هستند که به اسطوره های خلقت فرهنگ های مربوطه خود مرتبط هستند.
2. از نظر مخالفت با خدایان، هر سه گروه به عنوان دشمن خدایان عمل می کنند و هرج و مرج یا قدرت خام و رام نشده را نشان میدهند. هر سه نیز با خدایان میجنگند.
یوتون در اساطیر ایران
حال بیایید به سراغ اساطیر ایران بریم. معادل یوتن ها در ایران زمین دیو ها هستند. واژه «دیو» که در پهلوی dev در اوستا daeva ودر هندی باستان deva گفته میشه ، در نزد همه اقوام هند و اروپایی به استثنای ایرانیان ، به معنی «خدا» ست اما در ایران این کلمه به گروهی از خدایان آریایی اطلاق شده است که پیش از زرتشت در ایران و هند پرستش می شده اند.
با ظهور زرتشت و معرفی اهورا مزدا به عنوان خیر مطلق، «دیوان»، گمراهان و گمراه کنندگان و شیاطین خوانده شدند که به قول اوستا : .. آشکارا زنان را از مردان می ربودند وبر مردم ستم می کردند. به تدریج و تحت تاثیر باورهای زرتشتی دیوان ، پریان ،اژدهایان و خْرَفْسْتَر (موجودات زیانمند) از مخلوقات اهریمنی و یاران اهریمن ، به شمار آمدند .
در کتاب مینوی خرد آمده است که دیوان پیش از زرتشت به شکل انسانها بر روی زمین می زیستند و رفت و آمد می کردند و زمانی که زرتشت چهار بار دعای «اهونور» را خواند ، همه در زیر زمین پنهان شدند.
بنا بر متون زردشتی در ازل هُرمُزد بود و اهریمن ، یکی در روشنایی لا یتناهی و بر فراز و دیگری در تاریکی بی پایان و در فرود ، هرمزد دارنده علم مطلق ، آفرینش را بیافرید و سپس اهریمن در جواب این آفرینش نیک دیوان را ساخت و به جهان روشنان بر تاخت
در اوستای متاخر ، اهریمن سرکرده دیوان ، یا «دیوان دیو» است و جهان او جهان تاریکی است و آفریننده همه چیزهایی است که دشمن هرمزد است . او اژی دهاک را می آفریند و مردمان را بیمار می کند و 12 هزار سال با هرمزد می جنگد.
دیوان و انواع آنها
اهریمن در برابر هفت اَمِشاسْپَندان هرمزد ( که گاهی در متون پهلوی تعداد آنها به سی تن می رسد و فرشتگان و ایزدان بزرگ مخلوق هرمز هستند)، سردیوان یا دیوهای کَماله یا کَماله‌دیوان یا کَمالگان را می آفریند که دیوان بزرگ و اصلی هستند .
د: در بخشهای اساطیری و پهلوانی شاهنامه و اساطیر ایرانی دیگر ، از دیوان متعددی سخن می رود که هر یک شکل و رفتار متفاوتی با یکدیگر و با انسانها دارند ولی همیشه از قدرتهایی خاص برخوردارند و خصوصیاتی دارند که می توان از آنها به شرح زیر یاد کرد:
1 – برخی قدرت و سلطنت و سپاه و کشور و پایتخت و سپهسالار دارند چون دیوان مازندران.
2- برخی دیگر به دنبال کسب قدرت سیاسی و اجتماعی هستند مانند خَزَروان دیو.
3- برخی نقش پهلوان نیرومند را دارند که می جنگند و طبعا به فرمان دیوان بزرگتر هستند مثل ارژنگ و دیو سپید.
4- برخی از دیوان از قدرتهایی در حد خدایان اساطیری بر خوردارند و فی المثل ، از نیروی مخرب ، جادو و قدرت پیکر گردانی برخوردارند و به اراده ی خود پیدا و پنهان می شوند . دیوان می توانند به سنگ تبدیل شوند یا در آب پنهان شوند ، پرواز کنند و با آدمیان گفتگو کنند و موسیقی بنوازند و رفتار هایی کاملا انسانی داشته باشند
5- برخی از دیوان با اهریمن نسبت دارند مثل خزروان که فرزند اهریمن خوانده می شود و برخی چون ضحاک با او ارتباط دارند.
6- تعدادی دیگر از دیوان به حیوانات درنده و وحشی شبیه هستند و درنده خو و خونخوارند . مثل اکوان دیو
7- برخی نامی بر خود دارند چون ارژنگ دیو و اکوان دیو و بسیاری از آنها ، بی نامند.
8 – برخی دیوان دارای جنبه های مثبت علمی ،.دانایی و خردمندی وصاحب فنونی هستند که آدمیان از آنها بر خوردار نیستند و دانش های خود را به انسانها یاد می دهند مانند دیوان روزگار هوشنگ و تهمورث
9 – گاهی اوقات برخی از اعضای بدن دیوان برای درمان آدمیان به کار می رود مانند مغز و جگر دیو سپید که برای درمان چشم کاووس مورد استفاده قرار می گیرد.
به طور کلی دیوان اغلب زشت و بد اندیش توصیف می شوند و بدن انان متفاوت از بدن انسانهاست و اگر به شکل آدمیان باشند قاعدتا می باید پیکر گردانی کرده باشند.
نتیجه گیری
پس به این طریق میتوان گفت که هم دیوها و هم یوتون ها، نیروهای آشفته یا اولیه را در اسطوره های مربوطه خود نشان می دهند.
دیوها از نظر رابطه با خدایان مانند یوتون ها دشمن خدایان و قهرمانان هستند اما برای تعادل کیهانی ضروری هستند.
هر دو به عنوان موجوداتی با قدرت بدنی عظیم به تصویر کشیده می شوند که تجسم قدرت خام طبیعت هستند.
یوتون نه فقط موجوداتی افسانه‌ای، بلکه بازتابی از تضادها و هماهنگی‌های موجود در جهان ما هستند. همان‌طور که اساطیر نشان میدهند، هیچ سیاه و سفیدی مطلقی وجود ندارد؛ همه چیز در سایه‌های خاکستری قرار دارد.
برای دسترسی به اپیزود های پادکست تحوت به این لینک مراجعه فرمایید.
برای خواندن سایر داستان ها از اساطیر یونان روی این لینک کلیک نمایید.